هراز چند گاهي شاهد اجراي نمايش هاي مذهبي در سالن هاي تئاتر هستيم. اجراهايي كه بيشتر مناسبتي است و نقدهايي را به همراه دارد. در هفته هاي گذشته شاهد اجراي بانوي بي نشان، زخم مدينه و از خاك تا افلاك بوديم كه بهانه اي شد براي اين نوشتار، چه رابطه اي بين مذهب و نمايش(1) وجود دارد؟ آيا اين دو مي توانند هم راستا باشند و يا خير؟ آيا نمايش ديني و يا تئاتر ديني وجود دارد؟
    در سال هاي اخير صحبت هاي زيادي درباره هنر ديني و سينماي ديني شده است ولي چرا هنوز در سال 1385 در جامعه ما برخي نمايش و مذهب را در تضاد هم مي بينند؟ با اينكه بايد اذعان داشت خصوصا در سال هاي اخير نگاه جامعه به مسئله هنر و از جمله هنر تئاتر بسيار تلطيف يافته است ولي هنوز با ديد شك به آن نگاه مي شود. ريشه اين مسئله در چيست؟ آيا به راستي ذات مذهب با نمايش مخالف است و يا باورهاي سنتي ما اين تصور را به وجود آورده است؟ به ظاهر از ميان هنرها معماري و تا حدودي خوشنويسي با اسلام پيوند مي خورند و در خدمت آن هستند ولي به خاطر ديدگاه مذهب ما به صورتگري، برخي از هنرهاي تجسمي مثل نقاشي و يا مجسمه سازي جاي زيادي در تمدن ما نداشته است. اسكار براكت در كتاب تاريخ تئاتر درخصوص ظهور اسلام مي نويسد: «... مسلمانان صدر اسلام آموزش را ارج بسياري نهادند، آنان دانشگاه هاي فراواني تأسيس كردند، بسياري از ميراث يونان، ايران و مصر را حفظ و جذب نمودند و سهم شاياني در پيشرفت طب، رياضيات و جغرافيا ادا كردند.(2)» وي در مورد تئاتر مي نويسد: «... مسلمانان در بسياري از نقاط تئاتر را به عنوان هنري بي اهميت قلمداد كردند.(3)»
    از جهتي وقتي خاطرات هنرمندان قديمي تئاتر كشورمان را مي خوانيم، ديده مي شود حضور زنان در عرصه نمايش خصوصا بازيگري بسيار ناپسند بوده است و حتي مردان نيز مشكل داشتند. ديدگاه مذهبي مردم نمي پسنديد كه فردي معتقد وارد اين هنر شود. برخي از زنان با نام مستعار بازي مي كردند تا كمتر كسي آنها را بشناسد و... احكام روابط زن و مرد، مسئله حجاب و موارد ديگر همواره باعث فاصله بين اقشار مذهبي و اين هنر بود بنابراين در جامعه ايران تا هنگام پيروزي انقلاب همواره خانواده هاي مذهبي با تئاتر و سينما فاصله داشتند. در نگاه اين خانواده ها حتي حضور در اين اماكن نيز محل اشكال بود در ديدگاه سنتي از هنرمند به عنوان مطرب ياد مي شد و او را عمله طرب مي گفتند يعني كسي كه شادي آور است و در آن نگاه، شادي با غفلت همراه بود!
    درخصوص حضور زنان در صحنه علاوه بر ديدگاه مذهبي يك ديدگاه ديگر نيز وجود داشت كه هنوز هم حاكم است، يعني نگاه يك جامعه سنتي مردسالار كه با حضور اجتماعي زن مخالف است و ما هنوز هم شاهد آن هستيم. حتي خانواده هايي كه ديدگاه سنتي به مذهب ندارند با حضور دختران و يا همسرانشان به اين عرصه مخالف هستند. برخورد تاريخي ما نيز با تئاتر در پاره اي از موارد بسيار نااميدكننده بوده است. آغامحمدخان قاجار در يورش خود به گرجستان و تصرف تفليس دستور داد تا بازيگران آن نواحي را گردن بزنند و پرده خونين در صحنه تئاتر برپا كرد!
    (1173 خ / 1795 م)
    بعد از پيروزي انقلاب اسلامي نياز به افراد متعهد و متخصص احساس شد. حكومت ما حكومتي اسلامي بود- و هست- و بايد همه چيز رنگ و بوي انقلابي و ديني مي گرفت. راديو، تلويزيون، سينما، تئاتر، مطبوعات، دانشگاه ها، بانك ها و... در اينجا مسئوليت حوزه هاي علميه سنگين شد چرا كه بايد به سؤالات زيادي جواب مي داد.- و البته هنوز هم بايد جواب بدهد. امام(ره) فرمودند: «ما با سينما مخالف نيستيم با فحشا مخالفيم.» بنابراين فساد از سينماي ايران رخت بست و اين هنر، جان تازه اي گرفت ولي آيا سينماي ما ديني و اسلامي شد؟ اصلا سينماي ديني چيست و آيا سينماي اسلامي وجود دارد؟ شهيد آويني مي گويد: «... به نظر من سينماي اسلامي وجود ندارد و ضرورتي هم ندارد كه اين عنوان را به اين شكل به كار ببريم. من درواقع اسلام را عين حقيقت عالم مي دانم و وقتي معتقدم به اينكه حقيقت هنر، بالذات، خواه ناخواه نسبتي با حقيقت عالم دارد و سينما هم بالطبع نسبتي با هنر دارد، پس حقيقت سينما خود به خود امري معنوي الهي است، تنها اين بستگي به نوع تقرب ما به موضوع دارد، يعني در واقع به نوع نسبتي كه با سينما به مثابه هنري كه در غرب به دنيا آمده برقرار مي كنيم و نسبت آنها به سينما متفاوت است- و بايد باشد- يا نسبتي كه ما در اين سوي جهان با سينما و ذات و حقيقت آن برقرار مي كنيم.(4)» شهيد آويني در جاي ديگري مي گويد: «... به اعتقاد نگارنده تعبير سينماي اسلامي درست نيست سينما شايد آنچنان كه هست مسلمان شدني نباشد، اما مي توان آن را به خدمت اسلام درآورد و اين وظيفه اي است گران بر گرده ما.»(5) و در جاي ديگري مي گويد: «... سينما و تلويزيون ظروفي نيستند كه ما هر چه بخواهيم در آنها بريزيم. آنها ماهيتا براي ايجاد تفنن و تفريح و تغفل شكل گرفته اند و اگر ما بخواهيم رسانه هاي گروهي را به سوي غايتي كه حضرت امام(ره) فرموده اند- دانشگاه عمومي اسلامي- بكشانيم، قبل از هر چيز لازم است كه با تحقيق و تعمق در ماهيت اين وسايل و موجبات آنها، راه هاي خروج از موجبيت تكنيك را جستجو كنيم... يعني اگر بخواهيم محتواي سينما و تلويزيون را به سوي حق متمايل كنيم، تكنيك و ابزار سينما و تلويزيون في انفسهم حجاب هايي هستند كه بايد خرق شوند.(6)» به بحث اصلي خود كه همان تئاتر است برگرديم و نسبت آن با دين، تئاتر نيز مانند سينما زاييده غرب است و با اينكه گونه هاي نمايشي- تعزيه، سوگ سياوش، حاجي فيروز، كوسه برنشين، نقالي و...- در ايران قدمتي طولاني دارند ولي ورود تئاتر به شكل غربي آن به ايران به دوره ناصرالدين شاه برمي گردد. هنري وارداتي كه ملزومات خود را نيز از فرهنگ غرب با خود مي آورد.
    يكي از نظريه هاي جدي پيدايش نمايش آن را زاييده مراسم و آئين مي داند. مراسمي كه به خاطر توجه به مسائل ما فوق طبيعي مي توان آن را مذهبي دانست. مراسمي كه در آن مردم از خدايان خود طلب كمك مي كنند. و ارسطو هدف درام را كاتارسيسم (تزكيه نفس) مي داند. در قرون وسطي كه مذهب و كليسا حاكم مي شود درام هاي مذهبي نيز گسترش مي يابد و نمايش هاي زيادي مربوط به عيد پاك، مسيح، كريسمس، قصه هاي انجيل و... اجرا مي شوند. و هنگامي كه تئاتر روم به شرك آلوده مي شود مورد غضب كليسا قرار مي گيرد. از زمان رنسانس كه انسان وارد مرحله شك مي شود و بجاي ماوراء به زمين توجه مي كند و اين انديشه ها در نمايش و تئاتر هم رخنه مي كند تا امروز ما باز هم شاهد نمايش هاي مذهبي هستيم. اسپانيا آخرين كشور اروپايي است كه نظرات كليسا از تئاتر آن برداشته مي شود. قبل از قرن 15، حضور زنان در تئاتر اسپانيا منع مي شد و نقش زنان توسط پسران جوان ايفا مي شد. از سال 1587 حضور حرفه اي زنان قانوني گرديد ولي در 1596 بار ديگر مقامات كليسا قانوني را براي جلوگيري از حضور زنان در تئاتر تصويب كردند كه ظاهرا هرگز اجرا نشد ولي در سال هاي 99 و 1598 شوراي سلطنتي اعلام كرد كه بازي زنان در تئاتر تنها به شرط حضور شوهر يا پدرش به عنوان بازيگر در گروه مجاز است! و در 1653 بازيگران زن از پوشيدن سرپوش هاي عجيب و غريب، لباس هاي بي آستين و بي يقه و دامن هاي بزرگ ژيون دار منع شدند. آنها بايد دامن هايي مي پوشيدند كه تا زمين برسد!(7)
    پس نمايش در مذهب دارد و در دوران حاكميت كليسا در خدمت آن بوده است و مي بينيم تا قرن 17 كليسا در تئاتر اسپانيا نفوذ دارد. حال به جامعه امروز خودمان برگرديم. باور جامعه ما، باوري مذهبي است و مراد از تئاتر مذهبي دركشورمان تئاتري با انديشه هاي اسلامي است. متأسفانه هنوز نگاه برخي از مسئولان و مديران هنري به تئاتر، نگاهي همراه با شك است. بايد پرسيد به راستي چرا اينگونه است؟ تئاتر ديني- اسلامي- چه خصوصياتي بايد داشته باشد؟
    آيا تئاتر ديني بايد تئاتري باشد فقط با ظواهري ديني و فقط رعايت خط قرمزهاي ديني و يا بايد هنرمند آن متدين و دين مدار باشد و يا اينكه حرف آن حرمت دين و قصه آن قصه مذهبي باشد؟ ما بايد به دنبال تئاتر ديني باشيم و يا هنرمند متدين؟ اگر در اين مسير كمي لغزش كنيم به جاي تئاتر ديني به سمت تئاتر شعاري و يا رياكارانه مي رويم. جايي كه هنرمند قرب را با ميزان طول سجود مي سنجد. شهيد آويني مي گويد: «... من در سفر حج به حق اليقين آزموده ام كه چگونه عشق ديوارهاي سنگي جايگزين عشق خدا مي شود و دينداران حراست از ظواهر و عادات را با حراست از اصل دين اشتباه مي گيرند.»(8)
    اگر بخواهيم تئاتر ديني را فقط در هنرمند ديني خلاصه كنيم بايد آنجا كه هنرمند، خود حجاب خود مي شود چه بايد كرد؟ و اگر تنها ظواهر را ملاك قرار دهيم آيا مي توان فقط با تكيه بر فرم به محتوا رسيد؟ شايد بتوان بهترين ملاك را ميزان تأثيرگذاري آن دانست. جايي كه هنر و تئاتر ديني ما را معرفت برساند و ما را قدمي به حقيقت نزديك سازد. گمان مي رود تأثيرگذاري «چه مي گويد» از «كه مي گويد» بيشتر است. چرا كه برخي در ظاهر دين ما را به دنيا هدايت مي كنند. براي آنان تئاتر ديني هم ابزاري است براي مال و مقام.
    برخي تئاتر دفاع مقدس را نيز تئاتر مذهبي مي دانند و دليلشان هم اشاره به ارزش هاي مذهبي ورابطه آن با دفاع است و اينكه كشته شدن در راه آرمان هاي بشري يك موضوع مذهبي است. همچنين اين تصور وجود دارد كه هنرمندان تئاتر دفاع مقدس هنرمنداني مذهبي هستند. دكتر مجيد سرسنگي مديرگروه هنرهاي نمايشي دانشگاه تهران در مقاله خود تحت عنوان نسبت تئاتر و دفاع مقدس و نمايش مذهبي معتقد است: «... نمي توان تئاتر دفاع مقدس را در گروه نمايش هاي مذهبي جا داد.»
    همچنين اگر اخلاق را جزئي از دين بدانيم -كه هست- بسياري از تئاترها، ما را به معروف، امر و از منكر، نهي مي كنند. تاريخ تئاتر پر است از نمايش هايي كه ما را از خصلت هاي بد بشري نهي مي كنند و به سوي خوبي فرا مي خوانند. پس بايد اينگونه آثار را هم ديني دانست. متأسفانه هنوز ديدگاه ما به تئاتر ديني، محدود، سفارشي و مناسبتي است و گاهي تئاتر را با روضه خواني اشتباه مي گيريم. نبايد تئاتر ديني را طبقه اي كرد و يا آن را وسيله اي قرارداد براي جلب رضايت مسئولان. تاريخ تئاتر نشان مي دهد نمايش در مذهب ريشه دارد و مي توانند هم مسير باشند. بايد رسالت آن را باور داشت و حوزه و دانشگاه در اين گام، يكديگر را ياري دهند و به تأثيرگذاري اين هنر انديشيد. تئاتر ديني را از منظرهاي مختلفي مي توان بررسي كرد و جاي كار بسياري دارد كه اين نوشته فقط اشاره اي به آن بود. اميد است سمينار بين المللي نمايش و دين كه در دي ماه برگزار مي شود تأثير مثبتي در تئاتر ديني ما بگذارد و راه گشا باشد.
    الله خبير بما تعملون
    پاورقي:
    1- بين نمايش و تئاتر تفاوت است و هركدام مشخصه هاي خود را دارند كه گاهي اين كلمات هم معني استفاده مي شوند.
    2- براكت، اسكارگروس، تاريخ تئاتر جهان، ترجمه هوشنگ آزادي ور، ج اول، انتشارات مرواريد، چاپ دوم 1375، ص 187
    3- همان- ص 188
    4- آويني، سيد محمد، مرتضي وما، كانون فرهنگي، علمي و هنري ايثارگران، چاپ اول 1373، ص 131
    5- همان- ص 135
    6- همان- ص 136
    7- براكت، اسكارگروس، تاريخ تئاتر جهان، ترجمه هوشنگ آزادي ور، ج اول، انتشارات مرواريد چاپ دوم، 1375، ص433
    8- آويني، سيدمرتضي، آينه جادو، نشر سماتي، چاپ دوم، 1377، ص .268
    ¤ همچنين در اين نوشتار از كتب زير بهره گرفته شده است:
    1- سينما در حوزه معارف ديني نوشته عبدالله اسفندياري
    2- تاريخ تئاتر به روايت ويل دورانت گردآوري و تدوين عباس شادروان

•    آکتور: هنرپیشه، بازیگر
•    آمفی‌تئاتر: محل نشستن تماشاچیان در ردیف‌های نیم‌دایره
•    آرتیست: هنرمند (معمولاً دارندهٔ نقش اول)
•    استودیو: محل تهیه فیلم
•    پروژکتور: نورافکن فیلم
•    پیس: نمایشنامه
•    پلان: صحنه‌ای از فیلم
•    پرسوناژ: بازیگران تئاتر یا سینما
•    تراژدی: غم‌انگیز
•    تروکاژ: حقه‌های سینمایی
•    دکور: عوامل تزیینی مانند نقاشی، وسیله، اثاث
•    درام: غم‌انگیز
•    رل: نقش
•    سانسور: حذف کردن قسمتی از فیلم یا نمایش
•    سوژه: موضوع فیلم یا داستان
•    سناریو: فیلمنامه یا همان متنی که کارگردان از روی آن فیلم می‌سازد
•    سن: صحنه یا محل نمایش
•    سکانس: عملیات ممتد و مداوم بدون مکث و توقف
•    کمدی: خنده‌آور
•    گریم: آرایش صورت هنرپیشه‌ها
•    لژ: محل مخصوص و مجزا
•    ملودرام: فیلم یا نمایشی که آمیخته‌ای از صحنه‌های تفریحی و غم‌انگیز است.

 

تئاتر واژه‌ای است یونانی در لغت به معنای چیزی که به آن نگاه می‌کنند. در فارسی به تئاتر «نمایش» می‌گویند.دراصل تعریف دقیق تئاتر یعنی بیان مشکلات مردم ومسائل اجتماعی ،سیاسی وفرهنگی یک جامعه به زبان تئاترومهمترین فنی که باید درتئاتراشتفاده شودفن بیان می باشد.وتاریخچه رشته پرطرفدارتئاترمربوط به یونان باستان ورم درقبل ازمیلادمسیح می باشد. زیرشاخه های تئاتر:
نمایش
پانتومیم(بی کلام)
نمایش حوضی
تعزیه خوانی
نقالی
نمایش عروسکی
تئاترخیابانی نمایش:این کارتوسط یک یاچندبازیگردریک محیط بازبه نام((سن)) انجام می گیردکه این کارتوسط کارگردان هدیت میشود.
پانتومیم(بی کلام):نمایشی است که فقط توسط یک بازیگرانجام میگیردودرآن ازهیچ کلامی استفاده نمی شود.
نمایش حوضی:به نمایشی گفته میشودکه تماشگرانی دوریک حوض جمع میشوندویک نفربعنوان روای داستان نمایش رااجرامیکند.این نوع نمایش درزمان های قدیم انجام می شد.
تعزیه خوانی:به نمایشی گفته می شودکه درآن بیشترمصائب کربلاوحوادث عاشورا رابه تصویرمی کشد.وتعدادبازیگزان آن ازیک نفرالی چندین نفر می باشد.
نقالی:به نمایشی گفته میشودتصاویری بر روی پرده میکشندویک راوی طبق این پرده به نقل کردن نمایش می پردازد.استفاده این نوع نمایش بیشتردر زمانهای قدیم استفاده میشدوبه نمایش قهوه خانه ای معروف است.
نمایش عروسکی: نمایش عروسکی به نمایشی گفته میشودکه دران ازعروسک استفاده میشودوبازیگزان صحنه عروسکها می باشندوبه افرادی که این عروسکهارابه حرکت درمی آورندعروسک گردان گفته مشودواین نمایش هم دارای کاردگردان می باشد.